Hər kəsə salamlar. Əvvəlki yazımda da qeyd etdiyim kimi, Linux-un arxasındakı fəlsəfə və tarix haqqında geniş bir yazı yazdım(bunu oxuyursunuzsa deməli bitirə bilmişəm :D ). Bu yazıda Linux, GNU və GPL haqqında ümumi məlumatlar verəcəm.

İlk sual: Nədir bu Linux?

Linux, 1991-ci ildə Finlandiyalı kompüter mühəndisliyi tələbəsi olan Linus Torvalds tərəfindən UNIX-ə bənzər(UNİX-like) bir əməliyyat sistemi olan MINIX nüvəsinin təkmilləşdirilməsi nəticəsində ərsəyə gələn, açıq qaynaq kodlu, azad və pulsuz bir əməliyyat sistemi nüvəsidir. Bu nüvənin qaynaq kodları GNU Ümumi İctimai Lisenziyası(GPL) ilə qorunur, bu səbəbdən də azad şəkildə paylana, dəyişdirilə və istifadə oluna bilər. Həmçinin qeyd etmək istədiyim vacib bir məsələ var, Linux-un Unix ilə heç bir kod ortaqlığı yoxdur yəni Linux-un kodları UNIX-dən fərqlidir.

Linux adı nə mənaya gəlir sualına cavab olaraq bir çox fikirlər var lakin ən geniş qəbul olunan variantı budur; LinuX = Linus(Linuxun qurucusu)-un MINIX-i. Linus və Linux adlarının tələffüzü ilə bağlı Linus Torvalds özü bir müsahibsində belə demişdir: “Öz adım Fin dilində tələffüz ediləndə Linus, ingilis dilində isə Laynus olaraq səslənir. Hər hansı birinin istifadə olunması ilə bağlı bir problem yoxdur. İstəyən istədiyi kimi deyə bilər, amma Linux Linuksdur. Sadəcə Linuks.” Burdan da göründüyü kimi, “Laynuks”, “Linu[x]” kimi deyilişlər doğru deyil.

Çox geniş təchizat dəstəyinə malik olan Linux nüvəsi, server kompüterlər, masaüstü kompüterlər, iş stansiyaları, ağıllı telefonlar, ATM-lər, ağıllı TV-lər və hətta ağıllı soyuducularda belə tam uyğun şəkildə işləyə bilir. Linux server əməliyyat sistemləri arasında istifadə faizinə görə dünyada ilk sıradadır və dünyanın 10 ən sürətli superkompüterində də istifadə olunur. Həmçinin ən məhşur mobil əməliyyat sistemlərindən olan Android ilə yanaşı Samsung-un Tizen mobil əməliyyat sistemi də Linux əsaslıdır. Ümumi olaraq deyə bilərəm ki, Windows olmayan bir çox yerdə Linux var amma insanların bundan xəbəri belə olmur. CERN-dəki Böyük Hadron Toqquşdurucusunda, Sony PlayStation 2, PlayStation 3 oyun konsollarında, böyük robot sistemlərində də Linux istifadə olunur :)

Linux, Linus Torvalds-ın internetdə paylaşdığı bir çağırış nəticəsində bütün dünyadan bir çox proqramçının da dəstəyi ilə sürətlə təkmilləşdirilmiş və hələ də təkmilləşdirilməsi davam edən açıq qaynaq kodlu bir azad proqram təminatıdır. GNU üçün yazılan azad proqram təminatları çox qısa müddət ərzində Linux nüvəsi ilə problemsiz işləyə biləcək hala gətirilmiş və nəticədə güclü, elastik və açıq qaynaq kodlu bir əməliyyat sistemi hazırlanmışdır. Bir çoxlarının düşüncəsinə görə, GNU/Linux olaraq adalandırılmalı olan əməliyyat sistemi, zaman keçdikcə tələffüzü daha rahat olduğuna görə sadəcə Linux olaraq adlandırılmışdır. Linux əslində bir əməliyyat sisteminin ən vacib hissələrindən sadəcə biri olan nüvəni təşkil edir. GNU isə Azad Proqram Fəlsəfəsi və Düşüncəsidir. GNU/Linux isə əməliyyat sisteminin bütünüdür. GNU və alətləri olmasaydı Linux nüvəsi heç vaxt bu günlərə gələ bilməzdi. Bu məsələ barəsində bir çox fikir ayrılıqları mövcuddur. Bəziləri GNU adının istifadəsini yersiz sayır, bəziləri isə mütləq GNU deyilməli olduğunu deyir. Belə bir reallıq var ki, hər Linux distrubitivi GNU alətlərindən istifadə etmir, Linux nüvəsi üzərində sıfırdan yazılan distrubitivlər də var. Məsələn Android. Buna görə də, hər distrubitiv GNU/Linux-dur demək doğru deyil, lakin bir çox distributivlər GNU komponentlərindən istifadə edirlər və bunu əksər hallarda dokumentasiyalarda bəzən isə əməliyyat sisteminin adında belə qeyd edirlər.

Bu paragrafda haqqında danışdığım GNU, GPL kimi qısaltmalar haqqında ətraflı məlumatları yazının sonunda tapa bilərsiniz.

 – Linux-un üstünlükləri:

Linuxda zərərli proqramların(virus, spyware və s.) olma ehtimalı çox azdır. Bunun əsas səbəbi, sistem təhlükəsizliyinin üst səviyyədə qorunması və (superuser olmadığınız müddətcə) icazə verilməyən heç bir əmrin icra oluna bilməməsidir. Bəziləri Linux-un istifadə faizi az olduğu üçün zərərli proqram yazan insanların(“xakker” olaraq bilinən) Linux-a ciddi yanaşmadıqlarını deyirlər və Linux-da olan virusların Windows-dan çox daha az olmasının səbəbini bununla əlaqələndirirlər. Əslində isə bu belə deyil. Düzdür, Windows istifadəçilərinin sayı Linux istifadə edənlərin sayından çoxdur. Ancaq bu ev istifadəçilərində belədir. Unutmamaq lazımdır ki, Linux internet serverlərində kifayət qədər geniş istifadə olunur və bu sahədə lider əməliyyat sistemidir. Yəni “xakker”lərin Linux-u ciddi hədəf kimi qəbul etməsi üçün yetərincə səbəb var. Bundan başqa, bir gün Linux istifadəsi Windows qədər geniş olsa belə Linux-un çox daha təhlükəsiz qalacağına inanıram. Çünki Linux-un strukturu Windows kimi deyil, fayl sisteminin quruluşu fərqlidir. Bunu tam başa düşmək üçün Linux fayl sistemini araşdırmaq lazımdır. Linux-da bir çox əmrləri icra etmək üçün istifadəçidən təsdiqlənmə tələb olunur. Windows-da arxa fonda işləyib kompüterini gücünü lazımsız yerə istifadə edən proqramların Linux-da özünə yer tapması çox daha çətindir. Onu da deyim ki, bunlar “Linux-da virus yoxdur” demək deyil. Linux-da bu günə qədər əlbəttə bir çox açıqlar tapılıb. Hətta ən son bilinən açıqlardan olan “Ghost”, Linux istifadə edən çox sayda cihaza zərər yetirilməsinə imkan verirdi. Lakin bu açıq da digərlərı kimi çox qısa müddətdə(Arch kimi bəzi distributivlərdə 1 gün belə olmadan) həll edildi və sistemlərin təhlükəsizliyi bərpa olunmuş oldu. Windows-da belə açıqlara daha tez-tez rast gəlinir və bu açıqların həll edilib sistemin yenidən təhlükəsiz hala gətirilməsi bəzən aylar çəkir. Bu müddətdə nə baş verdiyini düşünmək çətin deyil məncə..

Linux açıq qaynaq kodlu bir sistem olduğu üçün kod ilə maraqlanan insanların sayı digər əməliyyat sistemi şirkətlərinin işçi sayından bir neçə dəfə çoxdur. Buna görə də, sistem açıqları digər əməliyyat sistemlərinə nisbətən daha qısa müddətdə həll edilir.

Linux distributivləri pul qarşılığında satılmır, kiçik yeniləmələr xaricində böyük yeniləmələr də tamamilə pulsuzdur. Bu halın Windows 10 ilə dəyişdiyini düşünənlər ola bilər amma yenə də əgər bir Windows lisanziyasına sahib deyilsinizsə pul ödəməlisiniz. Red Hat kimi pul qarşılığında satılan distributivlər var amma Red Hat-ın pulsuz təklif etdiyi Fedora distributivi də mövcuddur, sadəcə Red Hat ilə təqdim edilən bəzi xüsusi servislər əskikdir. Red Hat ilə satılan sadəcə distributivin özü deyil, həm də xüsusi servisləridir yəni.

Sistemdə təhlükəsizlik riskləri üst səviyyədə olanda avadanlıq ehtiyyacları yeni bir böyük yeniləməni tələb edir və Microsoft yeni Windows buraxılışını təqdim edir. Bunları Basic, Home, Professional kimi qiymətinə görə bacarıqları da dəyişən fərqli buraxılışlar şəklində heç də az olmayan ödəniş qarşılığında satışa çıxarır. Əgər (qətiyyən tövsiyə etmədiyimiz bir yoldur), əməliyyat sisteminizi “pirat”, illegal şəkildə əldə etməyi seçirsinizsə deməli artıq bir çox başqa problemlemləriniz var.

Windows-un hər hansı(yalnız ən son buraxılışları düşünməyin.) bir buraxılışını alıb quraşdırdıqdan sonra sisteminizə bir ofis proqramı, antivirus proqramı, mesajlaşma proqramı, internet səyyahı, film və musiqi oxuyan proqramlar, pdf proqramı və istədiyiniz digər proqramları quraşdırmağınız lazım olacaq. Beləliklə bütöv quraşdırma prosesi bir neçə saat çəkəcək. Bəs Linux-da vəziyyət nə yerdədir? Burada yazdığım ehtiyyacları qarşılayan proqramların %80-i, hətta daha çoxu, müvafiq Linux distributivini quraşdırdığınız andan etibarən istifadəyə hazır olacaq. Məsələn Ubuntu-da ofis proqramı olaraq Libre Office, mesajlaşma üçün Pidgin, internet səyyahı olaraq Firefox, multimediya üçün Rhythmbox, PDF fayllar üçün Document Viewer və s. lazımlı proqramlar öncədən yüklənmiş olaraq gəlir. İstifadəçi əgər istərsə bu proqramları silə və ya dəyişə bilər. Əksər Linux distributivləri quraşdırma sonrasında elə o andaca istifadəyə hazır olurlar.

Proqramları yeniləmək Linux distributivlərində Windows ilə müqayisədə “tək toxunuş” qədər asandır. Windows üçün Windows sistemini, quraşdırdığınız hər proqramı ayrı-ayrı yeniləməlisiniz. Linux distributivlərində isə bu iş sistemə tapşırılıb və hər proqramın yeni buraxılışı gəldikcə yenilənən paketləri sistem özü tapır, endirir və quraşdırır. İstifadəçiyə qalan sadəcə bir düyməyə “toxunmaq” olur :)

Windows ilə əldə etdiyiniz masaüstü görünüşü; masaüstü arxafonu və menyu görünüşündəki kiçik dəyişikliklər xaric digərləri ilə eynidir deyə bilərik. Linux-da isə “Masaüstü mühiti” olaraq adlandırılıan(bu və digər bəzi vacib terminlər ilə bağlı geniş məlumatı “Linux terminləri” adlı ilk yazımda oxuya bilərsiniz) ayrı bir qat, masaüstünü idarə etməklə vəzifələndirilib. Ən məhşurları KDE, Cinnamon, Unity, Xfce, GNOME və LXDE-dir. Şəxsi zövqünüzə və tələblərinizə görə bunlardan və daha bir çox adını çəkmədiklərimdən birini seçib istifadə edə bilərsiniz. Beləliklə Windows-da olan monotonluqla yaşamaq məcburiyyətində qalmamış olursunuz.

Açıq qaynaq kodlu layihələrin dəstəyi Microsoft-un verəcəyi dəstəyə nəzərən qat-qat böyükdür. Forumlar, IRC kanalları, e-poçt siyahıları vasitəsilə minlərlə insan sizə kömək edə bilmə potensiyalına sahibdir.

Linux-da bir xəta tapdığınız zaman bugzilla adlı bir xəta izləmə sisteminə qoşulub problemininizi düzgün şəkildə yazıb problemin qısa müddət ərzində aradan qaldırıldığını görüb sevinə bilərsiniz :D Microsoft Windows-da isə xətaların aradan qaldırılması bəzən aylar çəkir və çox vaxt sizə cavab vermə nəzakəti belə göstərmirlər. Problem sizin kompüterinizdə həll edildisə deməli, eyni proqramdan istifadə edən milyonlarla insanda da həll edilmişdir. Yəni bir nəfərin diqqəti, milyonlarla insanın xeyrinə olur.

 – Linux-un əskikləri:
Linux-da ən vacib əskiklərdən biri – hal-hazırda əvvələ görə çox yaxşı vəziyyətə gəlmiş olsa da – oyunlardır. Linux-da əlbəttə bir çox pullu və pulsuz oyun var. Lakin bu oyunların sayı ən azından Windows-dakı qədər deyil hələlik. Ancaq bunun çox yaxında dəyişəcəyinə inanıram. Əsasən Steam OS səbəbilə bir çox oyun Linux-a keçdi və keçirilir. Bundan başqa, Wine və PlayOnLinux kimi proqramlarla bir çox Windows və DOS oyun və proqramlarını işlətməniz mümkündür. Yəni qısaca, Linux hal-hazırda oyun barəsində Windows qədər yaxşı olmasa da əvvəllərə görə çox böyük irəliləyiş qət edib. Əgər ciddi bir oyunçusunuzsa bir müddət daha Linux sizə uzaq gələ bilər. Amma ən azından dual boot olaraq qurub, oyun xaric bütün işlərinizi Linux ilə həll edib, Windows-u sadəcə oyun üçün istifadə edə bilərsiniz :)

İkinci bir əskiklik isə bəzi xüsusi proqramların ancaq Windows üçün çıxmasıdır. Əlbəttə Linux üçün bu proqramların bir çox fərqli açıq qaynaq alternativləri mövcuddur amma əgər işiniz üçün müəyyən bir proqramla işləməyə məcbursunuzsa və o proqram Linux üçün mövcud deyilsə və ya açıq qaynaq alternativleri sizə yetərli gəlmirsə bir müddət daha bəzi işləriniz üçün Windows istifadə etməlisiniz.. Bunun üçün də yuxarıda yazdığım seçim mövcuddur əlbəttə. Dual boot olaraq bir Linux distributivi qurub iki əməliyyat sistemi ilə yaşamağa davam edə bilərsiniz...

Yuxarıda GNU, GPL, açıq qaynaq kod kimi bəzi ifadələr istifadə etdim. Bunların nə mənaya gəldiyini bilmirsinizsə aşağıdakı paragrafda ətraflı məlumat tapa bilərsiniz.

GNU-nun açılışı, ‘GNU is Not Unix’dir. Yəni GNU, ‘GNU, Unix deyil’ mənasına gələn, rekursiv(özünü təkrar edən) bir sözdür. GNU deyiləndə ilk yada düşən insan, Richard Stallman, 1970-ci illərdə MIT(Massachusetts Institute of Technology)-nin Süni İntellekt laboratoriyasında azad proqram təminatını bir yaşam şəkli və fəlsəfəsi olaraq mənimsəmiş bir qrupla bərabər 1980-ci illərin əvvəlinə qədər proqram tərtibatçısı olaraq çalışıb. Bu grup ilə olan birliyin bitməsindən sonra özünü yeni bir sosyal sistemin içində tapır, Stallman bir müsahibəsində o günləri bu şəkildə çatdırır: “Özümü azad olmayan (qaynaq kodu qapalı olan) proqramların hakim olduğu və istifadəçilərin köməksiz qoyulduğu, parçalanmış və birlikdə işləməyin piratlıq olaraq hesab edildiyi çirkin bir sosyal sistemin içində tapdım. Bu cür yaşamağı rədd etdim. Ancaq işimi azadlığa və birlikdə işləməyə sərf etdiyim zaman etdiklərimdən qürur duya biləcəyimə qərar verdim.” Və 1983-cü ildən Unix-ə bənzər bir əməliyyat sistemi yaratmaq məqsədilə əməliyyat sistemi nüvəsi(kernel) xaric bir əməliyyat sistemi üçün zəruri olan bütün proqramları özündə birləşdirən nəhəng bir azad proqram təminatı koleksiyası olan GNU Layihəsini həyata keçirdi. Yazılan azad proqram təminatlarının ortaq bir yerdə toplanması üçün 1985-ci ildə yenə Stallman tərəfindən FSF (Free Software Foundation – Azad Proqram Təminatı Vəqfi) quruldu və GNU proqramlarını qorumaq üçün GPL (General Public Licence - Ümumi İctimai Lisenziya) adı verilən proqram lisenziyası yaradıldı. GPL lisenziyası ilə qorunan azad proqram təminatlarının məqsədləri azadlıqlarını qorumaqdan başqa bir şey deyil.

Azad Proqram Təminatı adı ilə bağlı bir məsələni aydınlaşdırmaq istəyirəm. Azad Proqram adı ingilis dilində Free Software olduğu üçün bir çoxları tərəfindən free sözünün bir çox fərqli mənasından sadəcə biri olan “pulsuz” mənasında qəbul edilir və yanlış anlaşılır. Free Software adındakı free, pulsuz deyil azad mənasındadır. Richard Stallman özü bu məsələni belə izah etmişdir: “Bir proqramı “azad” olaraq adlandırdığımız zaman, bunun mənası proqramın istifadəçinin əsas azadlıqlarına hörmət göstərməsidir: işlətmək, anlamaq, dəyişdirmək və kopyaları dəyişiklik edərək və ya etməyərəktekrar paylaşmaq azadlığı. Bu bir azadlıq məsələsidir, pul deyil, buna görə də “pulsuz pivə”("free beer") yerinə “söz azadlığını”("free speech") düşünmək lazımdır.”

Bəs GPL (General Public Licence - Ümumi İctimai Lisenziya) nədir?

GNU Ümumi İctimai Lisenziyası(GNU GPL ya da sadəcə GPL) bir çox yerdə istifadə olunan pulsuz və azad proqram lisenziyasıdır. İlkin halı Richard Stallman tərəfindən GNU layihəsi üçün yazılıb. Bu lisenziyanın ən sonuncu buraxılışı(GPLv3), 2007-ci ildə çıxıb. Copyleft əsaslı lisenziyaların ən güclü və ən geniş yayılmışı olan GNU GPL, bu gün də milyonlarla proqram komponenti üçün istifadə olunur. GPL-in ən çox vurğuladığı mövzu proqramların qaynaq kodu ilə birlikdə paylaşılmasının məcbur olduğudur. İstehsalçı firma proqramını binary olaraq paylaşsa belə qaynaq kodunu da hər kəs tərəfindən əl çatan bir yere yerləşdirməyə məcburdur. İstifadəçi bu qaynaq kodunu gözdən keçirə, üzərində istədiyi dəyişikliyi edə, öz layihələrində, proqramlarında kodun bütününü ya da bir hissəsini istifadə edə bilər. Hətta başqasının kod parçasını alıb bir neçə dəyişiklik edib, sataraq maddi qazanc da əldə edə bilər. Amma tək bir şərtlə, yeni istehsal olununan proqram da GPL lisenziyası ilə paylaşılmalıdır. GPL, proqramın maddi qazancı barəsində heç bir fikir bildirmir. GPL proqramları pulsuz olmalı deyil. İstehsalçı firma, proqramını GPL ilə qoruyub, paylaşa bilər və qarşılığında da müəyyən miqdar pul tələb edə bilər. Bu maddə ən əvvəldən bəri lisenziya içində olsa da, GPL proqramlarının çox böyük bir hissəsi pulsuzdur. GPL lisenziyası ilə qorunan bir proqramda isitifadəçinin istifadə etdiyi proqramın içində nə olduğunu bilmə imkanı var. Bəzi istehsalçı firmaların etdiyini artıq hər kəsin bildiyi arxa qapı (backdoor) yerləşdirmə halları da mümkünsüz kimidir. Bu da əsasən hərbi üçün vacibdir. GPL ilə qorunan proqramın qaynaq kodu açıq  olduğu üçün lazım olan nəzarətdən keçirildikdən sonra heç bir şübhə qalmadan istifadə edilə bilər. Bundan başqa, kritik işlərdə istifadə olunan bir proqramı istehsal edən şirkətin batması və ya artıq proqrama dəstək verməməsi halında heç kim zərər görməz. Qaynaq kodu açıq olduğu üçün istidadəçilər istərlərsə öz imkanları ilə proqramın təkmilləşdirilməsinə dəstək verə bilərlər.

Bu uzun yazını oxuduğunuz üçün təşəkkürlər. Yazıda xətalar varsa zəhmət olmasa bu barədə xəbərdar edin. Gələcək yazılarda daha praktiki mövzulara toxunacam. İzləmədə qalın :)

Facebookda Paylaş Twitter